Muzeum Archeologiczne w Valletcie cz.1 – od pierwszego człowieka…

Muzeum Archeologiczne w Valletcie to przekrój przez okres prehistorii (czyli okresu sprzed wynalezienia pisma) oraz początki tutejszej historii (czyli czasów już piśmiennych). A dokładniej – to okres od przybycia pierwszego człowieka (około 8000 lat temu) do panowania Rzymian (czyli do roku 218 p.n.e.)

Muzeum Archeologiczne znajduje się w budynku dawnej Oberży Prowansalskiej.

Czym były oberże?

Zakon Maltański podzielony był na tzw. grupy językowe, tzw. langues. Zakonnicy nie dzielili się według narodowości, lecz według języka, którym się posługiwali. Każda grupa językowa budowała swój własny zajazd, czyli oberżę. Oberże służyły do zakwaterowania gości oraz nowicjuszy, do spożywania wspólnych posiłków, do spotkań oraz modlitwy. Budynek dzisiejszego muzeum należał do grupy posługującej się językiem prowansalskim, czyli Zakonników z regionu południowo-wschodniej Francji.

Zaprojektowany przez maltańskiego architekta Gerolamo Cassar, kilkakrotnie modyfikowany i zmieniający swoje przeznaczenie, ostatecznie stał się Muzeum Archeologicznym w 1974 roku.

Ojciec maltańskiej archeologii

Za ojca maltańskiej archeologii uznawany jest Sir Themistokles (Temi) Zammit, którego popiersie wita nas w holu muzeum. Człowiek „orkiestra” – lekarz, chemik, pisarz, archeolog… Naukowiec brał udział w wielu wykopaliskach, jakie miały miejsce na początku XX wieku. Temi Zammit sporządził przy tym mnóstwo notatek, szkicował i opisywał każdy artefakt, a jego zapiski okazały się bezcenne dla maltańskiej nauki. Do dziś zdjęcia notatek, szkiców i obliczeń możemy podziwiać na terenie muzeum.

Epoka lodu i pierwsi mieszkańcy

Mówiąc o Malcie jako o grupie wysp nie można nie wspomnieć, że Malta nie zawsze była oddzielona od lądu stałego. I cofamy się tu do epoki lodowcowej. Północną część Europy była wówczas pokryta lodem, podczas gdy południowa doświadczała bardzo intensywnych opadów. Okresowe wahania poziomu morza sprawiały, że w niektórych epokach Malta połączona była z Sycylią „mostem” lądowym. Sycylia tak samo – połączona była z kontynentem. Tym mostem właśnie na teren dzisiejszej Malty dotarli pierwsi mieszkańcy – i nie, nie byli to ludzie, lecz zwierzęta. O tym, co się wtedy działo, szerzej będę pisać przy okazji wpisu o jaskini Ghar Dalam.

Pierwszy człowiek na Malcie

Malta, jako grupa wysp, została ostatecznie i już na dobre oddzielona od Sycylii około 12000 lat temu. Pierwszy człowiek przybył zaś na wyspę około 8000 lat temu. Oznacza to, że pierwsi ludzie nie przyszli, a przypłynęli.

Podział maltańskiej prehistorii

To chyba dobry moment, by dodać schemat obrazujący podział maltańskiej prehistorii. Jak ten okres w dziejach wyspy został uschematyzowany? Przez ceramikę. I tutaj pozwolę sobie wspomnieć dr Davida Trumpa, jako osobę, która ogromną część swojego życia poświęciła na badanie maltańskiej prehistorii. Dr David Trump stworzył schemat bazujący na stylu ceramiki, wytwarzanej przez społeczności w danym przedziale czasu.

Maltańską prehistorię dzielimy na 3 zasadnicze epoki, które zostały podzielone na podokresy zgodnie ze stylem ceramiki dominującym w danym okresie:

• Epoka Neolitu (6000 p.n.e. – 4100 p.n.e.):
  – Ghar Dalam
  – Szara Skorba
  – Czerwona Skorba
• Epoka Świątyń (4100 p.n.e. – 2500 p.n.e.)
  – Zebbug (cmentarz)
  – Mgarr
  – Ggantija
  – Saflieni
  – Tarxien
• Epoka Brązu (2500 p.n.e. – 800 p.n.e.)
  – Tarxien (cmentarz)
  – Borg In-Nadur
  – Bahrija

W tym wpisie przybliżymy Wam epokę neolitu.

Epoka Neolitu

Pierwsi mieszkańcy wylądowali na naszej skale swoimi prymitywnymi łodziami i znaleźli na miejscu gotowe do zamieszkania domy… czyli jaskinie. Tak, pierwszych mieszkańców możemy śmiało nazwać troglodytami. Najsłynniejsza z zamieszkanych jaskiń to Ghar Dalam.

Okres Ghar Dalam

Ghar Dalam znajduje się w miejscowości Birzebbuga, na południowym-zachodzie Malty, nieopodal zatoki. Jaskinia ma długość 144 metry, z czego połowa jest udostępniona do zwiedzania. Jest to miejsce niezwykle ważne dla maltańskiej prehistorii z dwóch powodów:

• Znaleziono tutaj pozostałości zwierząt datowane nawet na pół miliona lat! Nie oznacza to, że słonie z epoki lodowcowej mieszkały w tej jaskini, lecz ich szczątki, niesione strumieniem rwącego potoku, zostały osadzone w tym miejscu.
• Wykopaliska pozwoliły zidentyfikować pierwszych mieszkańców wyspy, którzy w tej jaskini mieszkali.

Co zostało znalezione w jaskini? Szczątki ceramiki, kości zwierząt domowych, prymitywnych narzędzi. Czego dowiedzieliśmy się o pierwszych mieszkańcach dzięki tym wykopaliskom?

Przede wszystkim szczątki ceramiki pozwoliły z dużym prawdopodobieństwem stwierdzić, że pierwsi przybysze dotarli tu z Sycylii. Styl ceramiki jest bardzo podobny do tego, wytwarzanego w tym okresie na terenie regionu Stentinello na Sycylii. Poza tym, zidentyfikowane narzędzia wytwarzane były z takich materiałów, jak obsydian czy krzemień. Te materiały nie występują naturalnie na Malcie, w związku z czym musiały zostać importowane. Występują natomiast w przyrodzie na Wyspach Liparyjskich, co po raz kolejny wskazuje na kontakt pierwszych mieszkańców z mieszkańcami Sycylii.

Niewielkie ilości ceramiki wskazują na to, że społeczność nie była duża, a niezbyt wyszukane wykończenie i wzory dowodzą, że ludzie ci byli prymitywnymi osadnikami. Ghar Dałam nie jest jedyną jaskinią, którą pierwsi przybysze uczynili swoim domem, lecz jest tą, gdzie znaleziono najwięcej artefaktów.

Okres Skorba

Podczas, gdy na południu Malty pierwsi mieszkańcy żyli w jaskini, na północy inna grupa osadników utworzyła wioskę. Najprawdopodobniej zacumowali swoje łodzie na terenie obecnej zatoki Gnejna i odkryli zielone wzgórze z żyzną ziemią. Zbudowali swoją osadę w bezpośrednim sąsiedztwie wody. Warto zaznaczyć, że tereny te słyną z upraw po dzień dzisiejszy. Niestety, ich chaty, zbudowane naprawdopodobniej z nietrwałego materiału, nie przetrwały. Jedyne pozostałości osady, jakie mamy z okresu Ghar Dalam, to kawałek muru.

Teren Scorba był dość trudny do analizy, ponieważ zamieszkiwany był nieustannie przez przybywające jedna po drugiej grupy osadników. Oczywistym jest, że budowali oni swoje osady na terenie poprzednich, a na ich „wierzchu” postawiono nawet świątynię. Niemniej udało się, przy pomocy stratygrafii (czyli analizy kolejnych warstw skalnych) i pozostałości ceramiki znajdującej się w kolejnych warstwach oraz przy użyciu metod radiowęglowych (pozwalających na datowanie próbek organizmów żywych) określić pewne ramy czasowe następujących po sobie faz.

Bazując na stylach ceramiki wyróżnione zostały po okresie Ghar Dalam kolejne dwie fazy:

• Szara Skorba – trwająca zaledwie 100 lat. Mała ilość niezbyt wyszukanej, szarej ceramiki wskazuje na małą i prostą społeczność zamieszkującą ten teren.
• Czerwona Skorba – większa ilość ceramiki, o bardziej wyszukanym stylu wskazuje na to, że społeczność się rozrosła i zdobywała nowe umiejętności. Powierzchnia przedmiotów jest gładsza, a czerwone wykończenie wskazuje na użycie czerwonej ochry (naturalny barwnik występujący w skale).

Czerwona ochra początkowo uważana była za materiał importowany, jednak ostatnio odkryto jego złoża również na Malcie. Definitywnie natomiast importowany był obsydian i krzemień. Z ciekawostek – obsydian jest bardzo ostra skałą wulkaniczną. W przeszłości mógł być używany np. do skórowania zwierząt, aktualnie wykorzystywany jest w operacjach laserowych oka.

Pierwsze miejsce kultu na wyspie

Faza Skorby to nie tylko ceramika wykorzystywana w domostwie. To również pierwsze figurki. Niezwykle ciekawe figurki kobiece, złożone z trójkątnych elementów imitujących kobiece ciało. Mogły być one pierwszymi przedmiotami kultu odnalezionymi (do dnia dzisiejszego) na wyspie. Tym samym na terenie Skorby mogło znajdować się pierwsze miejsce kultu religijnego, pierwsza świątynia.

Co przemawia za tym, że w tym miejscu mogła znajdować się świątynia? Brak artefaktów związanych z miejscem zamieszkania, takich jak: ceramika (garnki, kubki), brak chociażby pozostałości paleniska. Znaleziono natomiast te figurki…

Co lub kogo przedstawiają? Boginię płodności? Boginię-Matkę? Tego nie wiemy. Mogła to być bogini płodności utożsamiana nie tylko z rozrodczością. Mogła to być płodność rozumiana jako płodność ziemi dającej plony, jako płodność zwierząt, jako brak chorób (ludzi i zwierząt). Mogła to być bogini zapewniająca dostatnie (w rozumieniu pożywienia) życie. Trudno o jednoznaczną odpowiedź na postawione pytanie, trzeba zatem przyjąć różne możliwości. Pamiętajmy przy tym, że cały czas mówimy o prehistorii, czyli okresie sprzed wynalezienia pisma. Wszystkie tezy są zatem oparte na znalezionych artefaktach i przypuszczeniach naukowców.

Warto również zaznaczyć, że nasza najstarsza, znaleziona na terenie Malty figurka, ma „tylko” 6000 lat. Figurki związane z kultem na świecie wytwarzane były jednak aż od 30 000 lat!

Tą ciekawostką zamykamy okres neolitu i wkraczać będziemy w niesamowity okres megalitycznych świątyń. Ale to już w kolejnym wpisie.

Jeśli podoba Ci się moja twórczość, jeśli uważasz wskazówki za przydatne lub po prostu miło spędziłeś tu czas, postaw mi wirtualną kawę: https://www.buymeacoffee.com/wycieczkomania – to zawsze dodaje skrzydeł i robi się ciepło na serduchu. Dziękuję!